Lymfoedeem

Wat veroorzaakt lymfoedeem?

Ons lymfestelsel is verbonden met ons hart- en vaatstelsel en voert taken uit voor ons organisme die even belangrijk zijn als het hart- en vaatstelsel zelf. Het lymfestelsel speelt een onmisbare rol in ons immuunsysteem. Zolang we gezond zijn, is er geen reden om te denken aan ons lymfestelsel. We worden ons er pas van bewust als het verstoord is, bijvoorbeeld in het geval van lymfoedeem. Lymfoedeem treedt op als het lymfevocht niet goed naar het hart kan stromen en zich ophoopt in de weefsels. U kunt dit vergelijken met een verkeersopstopping. De armen en benen zwellen op en ontstaat er oedeem. Dit is een ander woord voor chronische zwelling.

Met de juiste behandeling en een positieve instelling kunt u echter een zo normaal mogelijk leven leiden. Want één ding is zeker: er zijn manieren om lymfoedeem stabiel te houden en tegelijkertijd te genieten van het leven.

Het afvoersysteem van het lichaam voor "gevaarlijk afval"

We kunnen het lymfestelsel vergelijken met de afvoer van "gevaarlijk afval", omdat het afvalproducten uit ons lichaam verwijdert. Het gaat bijvoorbeeld om eiwitten, afbraakproducten van de spijsvertering, ontstekingsproducten of vet uit de buikholte. De lymfevaten lopen naast de bloedvaten en vormen een netwerk dat zich uitstrekt over ons hele lichaam. Elke dag voeren de lymfevaten tot vier liter gezuiverd lymfevocht terug naar de bloedsomloop. Als de afvoer van lymfevocht onderbroken of belemmerd wordt, kan er lymfoedeem ontstaan.

Vormen

Er bestaan twee soorten lymfoedeem: primair en secundair lymfoedeem.

• Primair lymfoedeem:
  Onder een primair lymfoedeem verstaat men een aangeboren lymfoedeem en uit zich meestal voor het 35ste levensjaar. De oorzaken zijn:
  
  • Meestal misvormingen of het ontbreken van lymfebanen 
  • Misvorming van de lymfeklieren
• Secundair lymfoedeem:
  Tot het secundaire lymfoedeem behoren oedemen die men in het verloop van zijn leven krijgt. De oorzaken voor het ontstaan van een secundair lymfoedeem zijn zeer verscheiden:
  
  • Ontstekingen die meer weefselvocht produceren dan door de lymfebanen afgevoerd kan worden.
  • Letsels van de lymfebanen die vaak door operaties veroorzaakt worden. Bij vrouwen ontstaan lymfoedemen vaak aan de armen na een borstkankeroperatie waarbij de lymfeklieren in de okselregio verwijderd werden.
  • Kwaadaardige tumoren met een verzameling van kankercellen in de lymfeklieren.
  • Beschadigingen door bestraling waarbij de wanden van de lymfebanen vast blijven kleven.

Tekenen en symptomen

• Positieve "Proef van Stemmer"
• Asymmetrische zwellingen
• Verdiepte natuurlijke huidplooien, vooral aan de basisgewrichten
• Vaak zwellingen van de hand- of voetrug
• Gladde en strakke huid

De zogenaamde proef van Stemmer is een betrouwbaar diagnostisch teken voor lymfoedeem. Probeer een huidplooi omhoog te trekken (bijvoorbeeld op uw teen). Als dat moeilijk, of zelfs onmogelijk is, spreken we van een "positieve proef van Stemmer".

Stadia

• Stadium 0 – niet-herkende beschadiging van de lymfevaten
  Er is een beschadiging van de lymfevaten voorhanden die nog niet herkend werd.
  
  
• Stadium 1 – omkeerbaar stadium
  De zwelling verschijnt na lichamelijke inspanning of op het einde van de dag. Ze is zacht en men kan er gemakkelijk een putje induwen. Het oedeem verdwijnt tijdens de nacht of na enkele dagen bedrust.
  
  
• Stadium 2 – spontaan onomkeerbaar stadium
  Ook na langere bedrust verdwijnt het oedeem niet meer. De zwelling kan wel door een deskundige behandeling verholpen worden. In dit stadium is de vatbaarheid voor infecties sterk verhoogd.
  
  
• Stadium 3 – onomkeerbaar stadium
  Het oedeem is onomkeerbaar, d.w.z. dat de zwelling nauwelijks weggaat. In dit stadium komen nog complicaties zoals eczemen, erysipelas (= wondroos) en zogeheten lymfefistels bij het ziektebeeld erbij. In dit stadium kan de zogeheten "elefantiasis" optreden. De lymfevaten kunnen nog voldoende lymfevocht transporteren en er zijn nog geen zwellingen zichtbaar.

In alle gevallen is het echter raadzaam om in een vroeg stadium een arts te raadplegen (al in stadium 1). De arts kan een geschikte behandeling aanbevelen en ervoor zorgen dat het oedeem zich niet verder ontwikkelt, maar tegengegaan wordt of in ieder geval stabiel blijft. Op deze manier kunt u voorkomen dat het oedeem stadium 3 bereikt.

Lymfoedeem na borstkankeroperatie

Risicofactoren

Patiënten met kanker moeten vaak bestraling van de lymfeklieren ondergaan; soms worden de lymfeklieren ook volledig verwijderd. Dit heeft uiteraard invloed op het lymfestelsel: er kan zich oedeem ontwikkelen. Andere factoren zoals de leeftijd of gewoon het feit dat iemand een vrouw is, kunnen het ontstaan van lymfoedeem ook bevorderen.

In veel gevallen ontwikkelt lymfoedeem zich na een eerdere vaataandoening gecombineerd met een gebrek aan lichaamsbeweging. Er zijn veel oorzaken, maar het goede nieuws is: er bestaan doeltreffende behandelingsopties die patiënten met lymfoedeem hun levenskwaliteit weer teruggeven.

Preventie

Tips

• Hygiëne
  Hygiëne is heel belangrijk voor mensen met oedeem. Reinig en voed uw huid altijd met pH-neutrale verzorgingsproducten. Gebruik geen deodorant in de omgeving van het oedeem
• Comfortabele kleding
  Draag loszittende, ruime kleding en comfortabele schoenen zonder hak. Draag geen nauwsluitende ceintuur of bh.
• Evenwichtige voeding
  Mensen met lymfoedeem hoeven doorgaans geen dieet te volgen. Alleen bij overgewicht moet u op uw calorieëninname letten, maar wel gezond blijven eten.
• Vochtafdrijvende gymnastiek
  Informeer vrijblijvend naar de bewegingsprogramma's die speciaal zijn ontwikkeld voor mensen met lymfoedeem. 

Wat moet u vermijden?

• Stress
  In stresssituaties trekken de vaten zich samen en kunnen ze verkrampen. Het gevolg daarvan is dat het oedeem nog erger kan worden.
• Nagelletsel
  Let op bij de verzorging van uw nagels dat u de nagelplooi niet beschadigt.
• Huidletsel
  Voorkom schaafwonden, snijwonden, prikken, schrammen en beten door huisdieren. Ook kleine wonden van de betreffende ledemaat kunnen bij mensen met lymfoedeem ernstige gevolgen hebben. Er kan wondroos (erysipelas) ontstaan.
• Hoge temperatuur
  Vermijd de sauna, zonnebank en hete baden.
• Massages
  Vermijd sterke massage en modderpakkingen in de buurt van het oedeem. Een uitzondering hierop is lymfedrainage.
• Vakantie
  Het is beter om niet op vakantie te gaan naar hete, subtropische gebieden waar veel muggen zijn.

Hoe kan lymfoedeem behandeld worden?

Lymfoedeem is een chronische ziekte. Met een correcte behandeling zoals een complese fysieke ontstuwingstherapie, die vooral lang volgehouden moet worden, bereikt u echter goede resultaten. Het doel is allereerst om ontstuwing van de aangetaste ledematen te bereiken – zoals de naam al aangeeft. De therapie bestaat uit 2 fases.

Fase 1 – ontstuwingsfase

Het doel van de eerste fase is om de omvang van de betrokken ledematen te verminderen. Daarom wordt in de eerste fase van de complexe fysische ontstuwingstherapie een tot twee keer per dag een manuele lymfedrainage van het volledige lichaam gedaan om de afvoer van het vocht uit het weefsel te stimuleren. Na elke behandeling wordt er een drukverband met bandages aangelegd. De ontstuwingstherapie wordt ondersteund door speciale gymnastiek. Daarenboven worden bij het begin van de therapie huidaandoeningen zoals huidscheurtjes of voetschimmel grondig behandeld, omdat een ontsteking bijkomend schade aan de lymfevaten kan veroorzaken. Ook daarna is een consequente hygiëne en verzorging van de huid belangrijk. Daarbij mogen er enkel pH-neutrale reinigingsproducten en crèmes gebruikt worden.

De eerste fase van de complexe fysische ontstuwingstherapie duurt ca. drie tot zes weken. De individuele duur is afhankelijk van het succes van de ontstuwing. Pas als er geen vermindering meer van de omvang van de betrokken lichaamsdelen bereikt wordt, wordt er overgegaan naar de onderhoudsfase.

Fase 2 – onderhoudsfase

In fase 2 van de complexe fysische ontstuwingstherapie gaat het erom om de successen en resultaten, die in fase 1 bereikt werden, te behouden. In deze fase moet er twee keer per week in de zomer en ten minste een keer per week in de winter een manuele lymfedrainage gedaan worden. Daarenboven wordt de compressietherapie met medische compressiekousen, arm- en handdelen en teenkappen voortgezet. De bijkomende therapeutische maatregelen zoals de bijzondere huidverzorging en gymnastiek worden ook in deze fase voortgezet.

Vlakgebreide compressiekousen voor onderhoudstherapie

Bronnen

¹ www.krebsdaten.de
² Deutsche Krebsgesellschaft e.V. (2008): Interdisziplinäre S3-Leitlinie für die Diagnostik, Therapie und Nachsorge des Mammakarzinoms, Germering, München: W. Zuckschwerdt Verlag.